راهکارهای مؤثر بر افزایش هویت، نظارت و امنیت اجتماعی در نوسازی بافت‌های فرسوده شهری

مداخله دربافت‌های فرسوده شهری در ایران با رویکرد کاهش آسیب‌پذیری در مقابل مخاطرات طبیعی برنامه‌ریزی شده است؛ بر‌همین اساس شاخص‌های شناسایی این محدوده‌ها مبتنی بر ویژگی‌های کالبدی است و اقدامات نیز با محوریت تخریب و نوسازی توسط مردم و حمایت دولت و شهرداری‌ها صورت می‌گیرد. براساس رویکردهای موجود برنامه‌ریزی و اجرا، حداقل دو تغییر در شرایط موجود انتظار می‌رود : بهبود شرایط مسکن و تأمین خدمات مورد نیاز. با توجه به غلبه سکونت در وضع موجود، برنامه‌های نوسازی مسکن دارای دامنه و ابعاد گسترده‌تری است. در خصوص ساخت مسکن نیز با وجود امکان به کارگیری رویکردهای مختلف در افزایش ایمنی مسکن در مقابل زلزله (بهسازی، مقاوم‌سازی و ...)، روش تخریب و نوسازی مجدد از شرایط مهیاتر و حمایت‌های مشخصی در قوانین و ضوابط برخوردار است. تخریب و ساخت مجدد مسکن در بافت‌های فرسوده با انگیزه‌های اقتصادی صورت گرفته و منجر به ایجاد واحدهای مسکونی جدید می‌شود. همچنین ضوابط طرح‌های شهری نیز، تغییراتی را در سایر شرایط از قبیل عرض گذر ایجاد می‌کند. در نتیجه این احتمال وجود دارد که در اثر نوسازی، شاخص‌هایی همچون هویت، نظارت و امنیت دستخوش تغییر شود. این نوشتار در جستجوی پاسخ به این سؤال است که آیا می‌توان با به کارگیری روش‌ها و ضوابطی، سطح شاخص‌های اجتماعی را در فرایند نوسازی بهبود بخشید؟ مشارکت به معنای سهیم شدن ذی‌نفعان در فرایند برنامه‌ریزی و اقدام است. از آنجا که نوسازی توسط مالکان و با مشارکت سرمایه‌گذاران و سازندگان خصوصی صورت می‌گیرد و دولت و شهرداری‌ها از طریق سیاست‌های تشویقی از این فرایند حمایت می‌‌کنند، در فرایند ساخت مسکن این موضوع به عنوان عامل ثابت در نظر گرفته می‌شود. هویت به مفهوم امکان بازشناسی یک مکان از مکان‌های دیگر و در قالب هویت فردی و اجتماعی قابل تبیین است. در بافت‌های فرسوده، برخی فعالیت‌های اجتماعی در سطح واحدهای همسایگی و محله صورت می‌گیرد و هویت خاصی را ایجاد می‌کند. این فعالیت‌ها در فضاهای نیمه‌‌عمومی و نیمه‌خصوصی همچون کوچه و حیاط اتفاق می‌افتد. در فرایند نوسازی به دلیل از بین رفتن حیاط و تبدیل الگوی سکونت مستقل به آپارتمان‌نشینی و همچنین تعریض گذر و حضور بیشتر خودرو و کاهش ارتباط آن با پیاده، فعالیت‌های‌ هویت‌بخش نیازمند بستر جدیدی برای تداوم است. نظارت اجتماعی منجر به حق استفاده آزادانه و امکان تغییر در فضا می‌شود. در بافت‌های فرسوده به دلیل سلسله‌مراتب قوی در فضاهای عمومی، امکان نظارت اجتماعی بیشتری وجود دارد. همچنین به خاطر انسجام گروه‌های ساکن، نظارت بر رفتار، شکل قوی‌تری دارد. شاخص‌های متعددی برای سنجش امنیت در فضای شهری وجود دارد. می‌توان به مواردی همچون چشمان خیابان، اختلاط کاربری‌ها و فضاهای پویا اشاره کرد. همچنین امنیت ناشی از نبود مخاطرات طبیعی نیز قابل اشاره است که در بافت‌های فرسوده در سطح بسیار پایینی قرار دارد. در فرایند نوسازی (تخریب و نوسازی توسط ساکنان)، امنیت ناشی از نبود تهدیدات محیطی افزایش پیدا کرده و مشارکت ساکنان سبب حفظ و ارتقای شاخص‌‌های نظارت اجتماعی می‌شود. پیش‌بینی فضاهای باز همگانی به عنوان بستر تعامل اجتماعی می‌تواند هویت، نظارت و امنیت بافت را افزایش دهد. تقویت نهادهای محلی نیز باعث افزایش نظارت اجتماعی می‌شود.